Düşünce Özelliklerini Saptama: Bilişsel İşleme Özellikleri (Bilişsel Çarpıtmalar veya Hatalar)

Düşünce Özelliklerini Saptama: Bilişsel İşleme Özellikleri (Bilişsel Çarpıtmalar veya Hatalar)

Bilimsel açıdan düşünürsek aslında klinik bilişsel terapi literatüründe düşünce hatası veya çarpıtması denilen işlemler bilişsel psikolojide normal bilişsel işlevler olarak tanımlanan (olguları birbiriyle karşılaştırma, zıtlaştırma, genelleştirme, kümeleme, toplama, ayırma ve çıkarma, zihin teorisi vb) işlevlerin daha abartılı ve uygunsuz şekilde kullanılmasıdır. Yani doğal olan ve iyi işleyen bilgi işleme süreçlerimiz çoğu kere işe yarar sonuçlar (anlamlandırma, yorum ve değerlendirmeler) üretirken bazen de bizim için sorun olabilecek sonuçlar ortaya çıkarabilirler. Düşünce hataları denilen kavram daha çok bu doğal süreçlerin sorun çıkarmaya başladığı durumlarda kullanılan bir adlandırmadır. “Düşünce işleme biçiminin” duruma uygunsuz olması (“düşünce hataları”) değişen ölçülerde bütün insanlarda görülmekle birlikte ruhsal rahatsızlık durumunda veya kişilik bozukluğu olan bireylerde daha sık ve sistematik biçimde ortaya çıkarlar.

Bilişsel terapide yapılan en önemli çalışmaların başında otomatik düşüncelerin incelenmesi ve kanıtlarının ortaya konulması gelmektedir. Çünkü insanlar zaman zaman olayları değerlendirirken bilişsel çarpıtmalar kullanmaktadır. Aslında herkes bunu belli oranda yapmaktadır. Ancak ruhsal olarak sıkıntı içindeki depresyon ve kaygı bozukluğu yaşayan kişilerde bu çok daha fazla ve sık oluşmaktadır. Bu durum kişinin ruhsal durumunu olumsuz etkilemektedir. Depresyondaki kişi eşinden ayrılmış ve bunun sonucu olarak kendisi için ben değersiz biriyim diye düşünmeye başlayabilir. Bu düşünce şekli ile kişide bir şeyler yapma isteği kaybolur. Bu isteksizlik ona bir şey yaptırmaz. Hiçbir şey yapmayınca kişi “hiçbir şeye yaramadığını” kendine ispat etmiş olur ve daha kötü hisseder. Çünkü en başta kendisine değer verme olarak sadece o zamanda yaşadığı duruma odaklanmış ve kendinin değeri ile ilgili olarak da evliliğindeki başarısızlığı kanıt olarak almıştır. Ancak evlilikteki başarısızlık hayatta değer görmenin bir kanıtımı veya evlilikteki başarısızlığın tek sorumlusu kendisi mi? gibi kanıtların incelenmesi olayın netleşmesini ve daha açık bir şekilde değerlendirilmesini sağlamaktadır. Bu inceleme öncelikle terapi odasında yapılır. Edinilen yeni bakış açısı ile hafta içinde kişinin kendisi bu egzersizi tekrarlamaya çalışır. Bu egzersiz olaylara yaklaşırken daha farklı bakabilmesini ve devamında da daha farklı hissetmesini sağlayacaktır.

Kanıt inceleme;

Bu incelemeyi yaparken danışan anlattığı olayda aklından geçen cümlelerin tanımları istendiğinde konuya daha net kanıt ve karşı kanıtları bulabilmesi ve farklı pencereden bakabilmesinin yolu açılmaktadır. Burada amaç hastanın gerçekliğini iyi tanımlamadan kendi zihnindeki anlam vermeye dayalı yargılarını fark etmesini sağlamaktır. Örneğin “camın hammaddesi kumdur” veya “bu telefon 1000 TL dir” ya da “ben sınıfı geçemedim” gibi tanımlayıcı cümleler net ve başı sonu belli olan nesnel cümlelerdir. Yani herkes tarafından aynı olaya aynı cümle kullanılabilecektir. Ancak “bu bardak güzel’, “bu kitap kötü bir kitap” veya “ben yok sayıldım” gibi ifadeler yargılayıcıdır ve kişiden kişiye değişebilir ifadelerdir. Soyut ve genellikle yararlı olmayan ifadelerdir. Danışanlara aslında düşündükleri ile hayatta gerçekliğin farklı şeyler olduğunu göstermek kendilerini kötü hissetmelerine neden olan inanışları ile aralarına mesafe koymalarını sağlamakta ve bu da onların daha iyi hissetmelerine yardımcı olmaktadır.

Deneysel Teknik

Deneysel teknik te aklımızdan geçen olumsuz düşüncelere aradığımız kanıtlar hala bizim olumsuz inançlarımızı değiştirmiyorsa bunu somut olarak test edip görmek ve kendimize bunu kanıtlamaktır. Tıpkı her olayda olumsuz inancımızın doğru olduğunu kaçınarak kendimize ispatlamamız gibi.

Yeni Alternatifler Çıkarma veya Gerçekçi Düşünce Oluşturma

Karşı kanıtlardan sonra otomatik düşünce incelemede alternatif veya dengeli düşünceleri bulma gelir. Burada durumu daha iyi açıklayan ve olayın olumlu ve olumsuz yönlerini birlikte içeren bir açıklama getirilmesine çalışılır. Bu çalışma sonucunda elde edilen yeni durum kişinin hayatta yaşadıklarına alternatif bakış açısı ile bakmasına yardımcı olmaktadır. Bunun 30-40 kez gibi tekrar tekrar yapıldığında kişi bunu içselleştirir ve artık düşünmeden otomatik olarak kişi olaylara daha esnek bakabilmeyi kazanmış olur.